झापा, २९ फागुन । पैतीस वर्ष अघि साथीसँग सापटी मागेको चार सय रुपैयाँ पकेट खर्च बोकेर राजधानी काठमाडौं प्रवेश गर्नुभएका झापाका पवन राजबंशी अहिले आफ्नो समुदायको पहिलो ‘प्राज्ञ’ हुनुहुन्छ । ललितकला क्याम्पसको औपचारिक अध्ययनपछि काठमाडौंका विभिन्न आर्ट ग्यालरीमा मिहेनत गरेर चित्रकारिताको कौशल निखारेका राजबंशीले तीन दशकयता गृहजिल्लामै बसेर कला र साहित्यको सेवा गरिरहनु भएको छ । 

उहाँका हाँस्यव्यंग्य र समसामयिक चित्रकला बढी प्रख्यात छन् । वि.सं. २०६९ मा नेपाल ललितकला प्रतिष्ठानले उहाँलाई प्राज्ञ मनोनयन गरेको हो । कनकाई वडा नं. ८ घैलाडुब्बा निवासी ५४ वर्षीय राजबंशी कलाकारिताकै माध्यमबाट मान, सम्मान र अर्थोपार्जन गर्न सक्षम भएकोमा सन्तुष्ट हुनुहुन्छ । 

“मेची क्याम्पस पढ्दापढ्दै पकेट खर्च बोकेर अवसरको खोजीमा काठमाडौं भासिएको थिएँ,” उहाँ कलायात्राको पुराना दिनहरु सम्झिदै भन्नुहुन्छ–“म भाग्यमा होइन, कर्म र मिहेनतमा विश्वास गर्छु । यही कलाकारिताले मलाई अहिले सबथोक दिएको छ । कलाकर्मीको रुपमा चिनिन पाएको छु ।”

अग्रज साहित्यकार रमेश विकलले चित्र कोर्न हौस्याएपछि चित्रकारितामा जमेर लाग्नु भएको उहाँले पचासको दशकअघि नै राजधानीका स्थापित रुपरेखा, हिन्दू, रविवार, वुधवार लगायतका साप्ताहिक पत्रिकामा कार्टुनचित्र बनाएर चर्चा बटुलिसक्नु भएको थियो । 

कलाकार उत्पादन गर्ने र नवप्रतिभाहरुलाई सम्मान गर्ने उद्देश्यले उहाँले स्वर्गीय बुवा कुलदीप राजबंशीको स्मृतिमा कला प्रतिष्ठान स्थापना गर्नुभएको छ । उहाँले बाचमु कला प्रतिष्ठान समेत स्थापना गर्नुभएको छ । 

“आदिबासी समुदायको भाषा, कला, साहित्य, संस्कार र संस्कृतिको जगेर्ना गर्ने अभियानमा सक्रिय राजबंशीले धार्मिक ग्रन्थ ‘गीता’लाई राजबंशी भाषामा अनुवाद गर्नु भएको छ । झापाका आधा दर्जन जति विद्यालयमा उहाँ चित्रकला शिक्षकको रुपमा कार्यरत हुनुहुन्छ भने उहाँका चित्रकलाहरुले प्रदर्शनीमा स्थान पाउने गरेका छन् ।

झापा गोल्डकपको मस्कट र बाह्रदशी गाउँपालिकाको आदिबासी पहिचान झल्काउने प्रतिमा निर्माण गर्नुभएको उहाँको कलाचित्रहरुको रंगिन पत्रिका ‘अनुभूति’ प्रकाशित भइसकेको छ ।

झापाकै माटोको सुगन्ध मगमगाउने अर्का प्रतिभा हुनुहुन्छ–छितेन शेर्पा । मेचीनगर–६ काँकडभिट्टालाई कार्यथलो बनाएर जिल्लाभर ललितकलाको उत्थानमा जुट्नु भएको उहाँले देही आर्ट ग्यालरी सञ्चालन गर्दै आउनुभएको छ ।

काँकडभिट्टामा वि.सं. २०७१ देखि ०७५ सम्म तीनपटक आयोजना भएको साहित्य कला उत्सवमा शेर्पाले नै कला विधाको नेतृत्व गर्नु भएको थियो । समाजमा कला चिनाउन मुश्किल भइरहेको बेला यसबाटै जीविका चलाउन सहज थिएन । तर, उहाँले विद्यालयहरुमा कला शिक्षकको रुपमा काम गरेर र भित्ताहरुमा सन्देशमूलक चित्र कोरेर एकातिर जीवनयापनलाई सहज बनाउने प्रयास गर्नुभयो भने अर्कातिर यस कार्यबाट कलाप्रति जनस्तरमा सम्मानको भाव बढाउन सफल हुनुभयो ।

उहाँले स्वाध्ययन गरेरै चित्रकारिता शिपलाई निखार्नु भएको हो । उहाँका कलाकृतिहरु अन्तर्राष्ट्रिय ग्यालरीहरुमा समेत सजिइसकेका छन् । उहाँले कुलदिप राजवंशी स्मृति कला उत्थान सम्मान र सुसेली प्रतिभा पुरस्कारबाट सम्मानित हुने अवसर पाइसक्नु भएको छ ।

पूर्वी नेपालका जातीय तथा सांस्कृतिक बिम्बहरुलाई कलामा उतार्ने उहाँको विशेषता लोकप्रिय छ । “कला साधनामा मौलिकता र आञ्चलिकता भेटिएन भने खल्लो हुन्छ,” उहाँ भन्नुहुन्छ–“राज्यको संरचनाले कलाको सही मूल्यांकन गर्न सकेन भने चोकहरुमा विकृत मूर्तिहरु ठडिन्छन् । पर्यटकीय प्रबर्धनको बहानामा राज्यको ढिकुटी खर्चेर पर्यावरण नै नाश हुने संरचनाहरू बनिरहन्छन् ।”

उहाँले पूर्वी नेपाल कला र संस्कृतिमा धनी भए तापनि त्यसको जगेर्ना हुन नसकेकामा गुनासो गर्नुभयो । हरेक विद्यालयमा कला शिक्षक तोकिनु पर्ने र कलाकृतिको बजारिकरणमा स्थानीय सरकारले ध्यान दिनु पर्ने उहाँको जोड छ ।

देही आर्ट ग्यालरीमा उहाँसँग कला सिक्नका लागि नयाँ पुस्ताका प्रशिक्षार्थीको घुइँचो लाग्छ । आफ्ना शिष्यहरुलाई लिएर उहाँ नेपाल र भारतका कला कार्यशाला र प्रदर्शनीहरुमा पुग्ने गर्नुहुन्छ । यसोगर्दा सिकारु कलाकारको शिप तिखारिने उहाँ बताउनुहुन्छ ।

झापामा बसेर चित्रकारितामा योगदान पुर्याइरहेका अर्का प्रतिभा हुनुहुन्छ– हिम्मत नेम्वाङ । कनकाई–३ निवासी ५३ वर्षीय नेम्वाङ दृष्टिविहीनहरुले समेत छामेर अनुभूति गर्न सक्ने ‘रिलिफ पेन्टिङ’ बनाउन सिपालु हुनुहुन्छ । गत साता झापाको सुरुंगामा रोटरी क्लवले आयोजना गरेको कला साहित्य उत्सवमा उहाँका ‘रिलिफ पेन्टिङ’ले धेरै प्रशंसा पाएको थियो ।

“वि.सं. २०६१ सालमा आफुसँगै नवप्रतिभाको पुरस्कार पाउने दृष्टिविहीन जेठा मुर्मुले चित्रकलाको अनुभूति गर्न नसकेको गुनासो गरेपछि मेरो दिमागमा नयाँ उपाय फुर्यो,” उहाँले ‘रिलिफ पेन्टिङ’का बारेमा बताउँदै भन्नुभयो–“त्यसपछि मैले चाइनिज माटोलाई काठ र भित्ताहरुमा पोत्दै मूर्ति र चित्रको फ्युजन गरेर नयाँ प्रयोग गरेँ । त्यही नर्याँ प्रयोग नै ‘रिलिफ पेन्टिङ’ थियो ।”

हेर्दा चित्र जस्तो र छाम्दा मूर्ति जस्तो अनुभूति हुने उहाँका ‘रिलिफ पेन्टिङ’ अचेल प्रदर्शनीहरुमा अवलोकनकर्ताको आकर्षण बन्ने गरेको छ । उहाँ परम्परागत र आधुनिक दुबै विषयमा चित्र र मूर्ति बनाउनुहुन्छ । उहाँले बनाउनु भएको ‘भारी बोकिरहेका गौतम बुद्ध’को मूर्तिले अत्याधिक चर्चा पाएको छ । यसलाई उहाँ आध्यात्मिक र माक्र्सबादी दर्शनको फ्यूजन भन्न रुचाउनुहुन्छ । 

“माक्र्सबादी दर्शनले श्रम गर्नुपर्दछ भन्छ, अहिले भौतिक विज्ञानको युगमा धर्मको कुरा मात्र गरेर हुँदैन,” उहाँ बुद्ध मूर्तिको व्याख्या गर्दै भन्नुहुन्छ–“पूजापाठ गरिरहँदा पनि त्यहाँ नैबेद्य, फलफूल र पैसा चाहिन्छ । त्यसका लागि श्रम अर्थात काम गर्नुपर्दछ । काम नगरी धर्मकर्म हुँदैन । पहिलो श्रम अनि मात्र धर्म हो । यस मूर्तिकलामा बुद्ध आफैले साधना गरेर भोको पेटमा निरन्तर श्रम गरिरहेको देख्न सकिन्छ ।”

उहाँको कलायात्राको प्रेरणाको स्रोत हजुरबुवा रणध्वज नेम्वाङ हुनुहुन्थ्यो । उहाँको हजुरबुवा शिक्षाविद्, साहित्यकार र मूर्तिकार हुनुहुन्थ्यो । पछि यो कला उहाँले आफ्ना बुवामार्फत सिक्नु भयो । स्कुल पढ्दा अंशुबर्माको चित्र बनाएर ब्ल्याकबोर्डमा टाँस्दा साथी र शिक्षकले प्रशंसा गरिदिदा आफूमा कलाप्रतिको प्रेम मौलाएको उहाँले बताउनुभयो ।

“गोठालामा धुलोमाटामा कोरेर चित्र बनाइन्थ्यो । गोठाला साथीले राम्रो मान्थे । त्यतिखेर रंग थिएन । अंगार र सिमीको पातको झोलले चित्र कोरिन्थ्यो । सनपाटको ब्रस बनाएर कोरिन्थ्यो । कोर्दै कोर्दै जाँदा एउटा चीज हुन्थ्यो । त्यसरी नै कलामा प्रभावित भइयो,” उहाँले कलायात्रा बताउँदै भन्नुभयो–“म स्वाध्ययनबाट चित्रकार बनेको हुँ । सिनियर आर्टिस्टसँग सम्पर्क भयो । भारतमा एउटा इस्न्टिच्यूटमा छ महिना कला अभ्यास गरेँ । समसामयिक आधुनिक मूर्तिकलाको बारेमा अध्ययन गरेँ । विश्वप्रसिद्ध कलाकारहरुको जीवनी पढेँ ।”

उहाँले आफ्नी छोरी सपनालाई पनि चित्रकारितामा लाग्न प्रेरित गर्नु भएको छ । हाल सपना ललितकला विषयमै स्नातकोत्तर तहको अध्ययन गरिरहनु भएको छ । उहाँले सन्थाल समुदायको बब्लु हेमरमलाई चित्रकला सिकाएर विभिन्न आदिबासी क्षेत्रमा कला कौशललाई विस्तार गर्नु भएको छ ।

कनकाई–३ कै बब्लु हेमरमले सन्थाल संस्कृति र परम्परालाई झल्काउने विभिन्न चित्र कोर्नु भएको छ । नेम्वाङले त्यस्ता चित्रकलालाई प्रोत्साहित गर्न आफ्नै प्रदर्शनीमा स्थान दिने गर्नु भएको छ । टुकीको मधुरो प्रकाशमा फाटेको लुगा सिइरहेकी एउटी सन्थाल महिला र उनको छोराको चित्र हालै सुरुंगामा आयोजित महोत्सवमा चर्चित बनेको थियो ।

“मलाई हिम्मत सरले नै चित्रकला सिकाउनु भएको हो,” हेमरमले भन्नुभयो–“हुन त म अहिले वाल आर्ट गर्छु । कला प्रदर्शनीहरु आयोजना हुन लाग्दा उहाँसँगै सहकार्य गरेर विभिन्न मौलिक चित्रहरु बनाउने गर्छु ।”

स्थानीय पालिकाहरुले स्थानीय कला र कलाकर्मीहरुको संरक्षण गर्ने हो भने नेपालमा चित्रकारिता गरेर सहजै गुजारा चल्ने नेम्बाङ बताउनुहुन्छ । चित्रकला, मूर्तिकला र हस्तकला सम्बन्धी जनचेतना न्यून भएको जनाउँदै उहाँले यसलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरिदिन आवश्यक रहेको बताउनुभयो । नेपालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयको ललितकला क्याम्पस र काठमाडौं युनिभर्सिटीमा मात्र उच्च तहको कला पढाई हुने तर भारतको प्रत्येक प्रान्तमा कला विश्वविद्यालय रहेको उहाँले बताउनुभयो ।

उहाँले आफ्नै घरमा सेवारो आर्ट ग्यालरी सञ्चालन गर्दै आउनु भएको छ । वि.सं. २०६१ मा क्रियटिभ आर्टस् ग्यालरीबाट मूर्तिकला र चित्रकला बनाउन थाल्नु भएको उहाँले ग्यालरीमा २५ वटा ठूला ढुंगाका मूर्ति कुँदेर सजाउनु भएको छ भने त्यसलाई म्युजियम बनाउने उहाँको भावी योजना छ । भारतको बिहार, सिक्किम र बंगालमा उहाँका मूर्तिहरु विक्री भएका छन् । उहाँले काठमाडौंमा सातपटक, बंगलादेशमा एकपटक, भारतको मध्यप्रदेशमा एकपटक कला प्रदर्शनी गर्नु भएको छ । मोफसलमा उहाँको पाँचौं एकल कला प्रदर्शनी भइसकेको छ ।

मेचीनगर–६ काँकरभिट्टालाई नै कर्मथलो बनाउँदै आउनु भएको झापाका अर्का प्रतिभाशाली कला साधक हुनुहुन्छ– ५२ वर्षीय केसाङ लामा । विद्यार्थी छँदा अबोला साथीहरुले तत्कालीन राजा वीरेन्द्रको दुरुस्त चित्र बनाएको देखेपछि चित्रकलामा आकर्षित भएको बताउने उहाँले वि.सं. २०७८ मा तीन दशक राजधानीको बसाई टुंग्याएर आफ्नै गृहनगर मेचीनगरमा आएर कला सिकाउने अभियान थाल्नु भयो ।

बहुसांस्कृतिक एकता समाज नामक ग्यालरी स्थापना गर्नु भएको उहाँले मेचीनगरका चार वटा विद्यालयमा नियमित रुपमा नृत्य र चित्रकला प्रशिक्षण प्रदान गरिरहनु भएको छ । उहाँ उपयोगी कलाको विज्ञ हुनुहुन्छ ।

“कला धेरै प्रकारका हुन्छन्, तर उपयोगी कला जानेको व्यक्ति कहिल्यै भोको बस्नु पर्दैन,” उहाँ भन्नुहुन्छ–“ललितकलाका साथीहरु आफ्नै कल्पनामा मात्र चित्र कोर्नुहुन्छ । हामी चाहिँ अर्काले गरेको परिकल्पनामा कागज, काठ वा भित्ताहरुमा चित्र कोर्छौं । त्यहीभएर हाम्रो कलालाई उपयोगी कला भनिएको हो ।”

उहाँले बुद्धको जन्मस्थल नेपाल हो भनेर चिनाउने उद्देश्यले हालै ८० मिटर लामो उपयोगी चित्रकला बनाउनु भएको थियो । झापामा त्यसको सार्वजनिक प्रदर्शनी भएको थियो । नयाँ पुस्तामा कलाको शिप हस्तान्तरण गर्दै नयाँ कलाकार उत्पादन गर्नका लागि आफु लागिरहेको लामा बताउनुहुन्छ ।