फोटो : शंकर लुइँटेलको फेसबुक पेजबाट

झापा, ३२ साउन । तीस वर्ष अघि थोत्रे टिन ठटाउँदै आगोको पुल्ठो बालेर जंगली हात्तीलाई लखेटेका त्रासद रातहरु बाहुनडाँगीका निलकण्ठ तिवारीले अहिले पनि बिर्सनु भएको छैन । उसबेला गाउँका बासिन्दाका लागि हात्ती धपाउने योभन्दा अर्को उपाय नै थिएन ।

“भारततिरबाट हुल बाँधेर हात्ती गाउँ पसेपछि कुकुर भुक्न थाल्थे,” तत्कालीन बाहुनडाँगी गाउँ विकास समितिका अध्यक्ष समेत रहनुु भएको तिवारीले सुनाउनुभयो–“हामी चाहिँ बाँसको भाटामा पाटा बेरेर बनाइएको पुल्ठो मट्टितेलमा चोबेर राँको बनाउँथ्यौं र सिठी फुकेर हात्तीको हुललाई पछाडिबाट धपाउँथ्यौं ।”

गाउँका मानिस रातभर अनिदो बसेर हात्ती धपाउन खटिन्थे । एउटा बस्तीमा हात्ती पसेको हल्ला फैलिएपछि अर्को गाउँका मानिसले हात्ती छेक्न घर र सडक छेउमा परालको आगो बाल्थे । गाउँका महिला हात्ती धपाउन घण्टी बजाउँदै अगरबत्ती बालेर पूजापाठ गर्न थाल्थे भने भने पुरुषहरु शंखध्वनी गुञ्जाउँथे । थोत्रे टिन, घण्टी सिठीको चर्को आवाज सुनेर हात्ती गाउँबाट भाग्थे । आगोको छेउछाउ नआउने हात्ती पुल्ठो बालेपछि तर्किएर जान्थे । 

हात्ती कतातिर जाँदैछन् भनेर चियो गर्न स्थानीयबासीले विभिन्न गौडाहरुमा अग्ला अग्ला मचान (टुङ) बनाउन थाले । सरकारले नै पक्की मचान बनाउन सहयोग दिन थाल्यो । पुराना मचानहरु बाहुनडाँगीको मेची किनारमा अहिले पनि छन् । 

समय क्रममा हात्ती धपाउने शैलीहरु बदलिए । तिवारीकै अनुभवमा टिनको आवाज र पुल्ठोको आगोसँग हात्ती डराउन छाड्यो । त्यसपछि हात्तीलाई धपाउन पटाका पड्काउन थालियो । बन्दुक पड्काउँदा महँगो र सरकारी अनुमति नपाइने हुँदा गाउँलेहरुले हात्ती धपाउन भारतबाट पटाका किनेर ल्याउन थाले ।

“बन्दुक पड्काउँदा हात्ती भाग्ने भएकाले हामीले तर्साउनका लागि ठूला आवाज दिने पटाकाको सहारा लियौं,” तिवारीले भन्नुभयो–“मान्छेहरुले जे उपाय लगाए पनि विस्तारै हात्तीहरु त्यसैमा अभ्यस्त हुन थाले । पटाका पड्काउँदा पनि भाग्न छाडेपछि अर्कै उपाय खोज्न बाध्य हुनुपर्यो ।”

बुद्धिमान प्राणी भएकाले हात्तीले अस्तित्व रक्षाका लागि परिस्थितिको सामना गर्ने उपाय निकाल्दोरहेछ रहेछ भन्ने मानिसहरुले बुझे । मेचीनगर नगरपालिका वडा नं. ४ का निरज घिमिरे भन्नुहुन्छ–“झापामा वर्षौदेखि मानव र हात्तीबीचको लखेट्याई खेल चलिरहेको छ । मानिसले हात्ती धपाउन निकालेका हरेक जुक्तिहरु केही वर्षको अन्तरालपछि निष्तेज हुने गरेको छ ।”

भारतको पश्चिम बंगालस्थित विभिन्न आरक्षित जंगलबाट नेपाल प्रवेश गर्ने हात्तीको मुख्य गौडा नै बाहुनडाँगी हो । बाहुनडाँगीबाट प्रवेश गरेका हात्तीहरु झापाको सबैजसो क्षेत्रमा डुल्ने र क्षति पुर्याउने गर्छन् । कयौं पुस्तादेखि जंगली हात्तीहरु भारतको आसाम, पश्चिम बंगाल र नेपालको कोशी प्रदेशमा विचरण गर्दै आएका छन् ।

तीस वर्षमा हात्ती र मानवबीचको द्वन्द्वको अवस्था झन् बढेर गएको छ । उसबेला झापाको बाहुनडाँगी मात्र हात्तीको निशानामा थियो । अहिले जिल्लाका १५ वटै पालिकामा हात्तीले जनधनको क्षति पुर्याउने गरेको छ । मोरङ र सुनसरी जिल्लामा केही वर्षयता हात्तीले पुर्याएको क्षति कहालिलाग्दो छ ।

डिभिजन बन कार्यालय झापाका प्रमुख मेघराज राईका अनुसार हात्तीको आक्रमणमा परी वि.सं. २०६७ देखि हालसम्म १५ वर्षको अवधिमा ६७ जनाको मृत्यु भएको छ । सोही अवधिमा २१ वटा हात्ती समेत मारिएका छन् । जनधनको क्षति रोक्नका लागि अनेकन उपाय अवलम्बन गरिएका छन् ।

भारतबाट हात्ती पस्ने मुख्य गौडाको रुपमा चिनिएको साविक बाहुनडाँगी अर्थात अहिलेको मेचीनगर–४ का वडाध्यक्ष अर्जुनकुमार कार्की अब मानव र हात्तीबीच द्वन्द्वलाई सहअस्तित्वको माध्यमबाट समाधान गर्नुपर्ने बेला आएको बताउनुहुन्छ ।

“जंगली बासस्थान र आहारको प्राकृतिक स्रोत मासिदै गएपछि हात्तीहरु मान्छेको बस्ती र खेतबालीमा पस्न थालेका हुन् भने आफ्नो आवास र उत्पादनमाथि धावा बोल्न थालेपछि मान्छेले पनि हात्तीलाई मार्नेसम्मको गतिविधि गरेका हुन्,” वडाध्यक्ष कार्की भन्नुहुन्छ–“अब पुरानो सोचबाट यो अस्तित्वको लडाई समाप्त हुँदैन । हात्ती त जनावर भयो । कसरी सहअस्तित्व कायम गर्ने भन्ने उपाय खोज्ने काम चेतनशील मानिसको जिम्मेवारी हो ।”

मानिसले हात्तीसँग झडपमा उत्रिने स्थितिको अन्त्य गर्दै हात्तीमैत्री नीति र कार्यक्रम अघि सार्नुपर्ने उहाँको धारणा छ । केही वर्षदेखि बाहुनडाँगीमा उहाँकै नेतृत्वमा प्रकृति संरक्षण, हात्ती धपाउन आधुनिक प्रविधिको प्रयोग र बिमामार्फत बाली क्षतिपूर्तिको व्यवस्थाका विभिन्न आशलाग्दा कार्यक्रमहरु सञ्चालन भइरहेका छन् ।

हात्तीलाई पर्यटनसँग जोड्नका लागि मेची नदीको मुख्य गौडाहरुमा हात्तीको आहार हुने बोटविरुवा हुर्काउने प्रकृति पार्क निर्माण गरिएको छ । बाहुनडाँगीमा जीपीएस प्रविधिमार्फत हात्ती प्रवेश गरेको सूचना दिने अत्याधुनिक प्रणाली जडान गरिनुका साथै साइरन बज्ने व्यवस्था मिलाइएको उहाँले बताउनुभयो ।

हात्तीको प्रवेश रोक्न बाहुनडाँगीको १८ किलोमिटर सीमा क्षेत्रमा विद्युतीय तारबार लगाइएको छ । हात्तीको निगरानी गर्ने र स्थानीयबासीलाई सुरक्षा दिनका लागि आरआरटी नामक युवा दस्ता परिचालन गरिएको छ ।

“किसानहरुले लगाएको खेतीबालीमा हात्तीले नोक्सानी गरेमा त्यसको क्षतिपूर्ति दिलाउन हामीले बिमाको व्यवस्था मिलाउँदैछौं,” वडाध्यक्ष कार्की भन्नुहुन्छ–“धान, मकै, तरकारी लगायतका बाली हात्तीले खाँदा क्षतिपूर्ति पाउने भएपछि किसानहरु हात्तीसँग झडपमा उत्रिदैनन् । यो नै मानवीय क्षति रोक्ने अचुक उपाय हो ।”

बिगत तीन वर्ष यता मेचीनगरको बाहुनडाँगी क्षेत्रमा हात्तीको आक्रमणमा मानवीय क्षति भएको छैन । गाउँले धुइरिएर हात्ती लखेट्ने चलन हटेपछि क्षति रोकिएको बाहुनडाँगीबासीको अनुभव छ । स्थानीय नगरपालिकाले पनि हात्तीमैत्री कृषि उद्यमका लागि अनुदान उपलब्ध गराउन थालेको छ ।

“बिगतमा हात्तीलाई आतंकको रुपमा व्याख्या गर्दै मानिसहरुले नियन्त्रणका लागि पुल्ठो बाल्ने, पटाका पड्काउने, सुरुङ खन्ने, हात्तीबार लगाउने, दलबलका साथ गस्ती गर्ने लगायतका सबै उपाय गरेकै हो,” उहाँ भन्नुहुन्छ–“हामीले अपनाएका उपायहरुमध्ये विद्युतीय तारबार र सहअस्तित्वका लागि हात्तीमैत्री नीति सबैभन्दा प्रभावकारी सावित भएका छन् ।”

प्रकृति संरक्षण कोषका कोशी प्रदेश प्रमुख वीरेन्द्र गौतमका अनुसार झापाको बाहुनडाँगीमा एक दशक अघि नै १८ किलोमिटर विद्युतीय घेराबेरा गरिएको छ । जसका कारण भारतबाट हात्ती आउन अधिकतम् मात्रामा रोकिएको दाबी छ ।

हाल बाहुनडाँगी, जलथल र चारआली जंगलको वरिपरि ७६ किलोमिटर लामो विद्युतीय तारबार सम्पन्न भइसकेको छ । यसमा राज्यले रु. १२ करोडभन्दा बढी नै लगानी गरिसकेको छ । जंगली हात्तीको आक्रमणबाट मानव वस्ती जोगाउने सबैभन्दा भरपर्दो उपायको रुपमा विद्युतीय घेराबेरा मानिएको उल्लेख गर्दै उहाँले झापामा जंगल क्षेत्र धेरै भएको कारण घेराबेरालाई क्रमिक रुपमा विस्तार गर्दै लैजान आवश्यक रहेको बताउनुभयो ।  

हात्तीसँगको तीन दशक लामो द्वन्द्वमा मानिसले हात्तीलाई मारेर होइन, मैत्रीपूर्ण व्यवहार गरेर क्षति रोक्न सकिन्छ भन्ने पाठ सिकेको छ । पहिले मानिसहरु हात्तीलाई मारेर समस्याको समाधान हुन्छ भन्ने सोच राख्दथे । तर, अहिले जंगलमै रहनका लागि आहारको व्यवस्था गर्न हात्तीलाई मनपर्ने बोट विरुवा लगाउन समुदाय नै जुट्न थालेका छन् । 

कोशी प्रदेश सरकारका निवर्तमान मुख्यमन्त्री केदार कार्कीले ‘जसको जंगल उसकै मंगल’ भन्ने नारासहित सात महिना अघि झापाको बाहुनडाँगीदेखि उदयपुरसम्म हात्तीमैत्री पैदलयात्रा गर्नुभएको थियो । उहाँले हात्ती हिंड्ने क्षेत्रलाई करिडोरको रुपमा विकास गरेर पर्यटन प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने नयाँ अवधारणा अघि सार्नुभएको थियो । 

हात्तीलाई जंगलमा आहार जुटाउन अर्जुनधाराको खुदुनाबारीस्थित जुकेखाँडी समुदायिक वनले २० हजार फलफूलका विरुवा हालै जंगलमा रोपेको छ । स्थानीय समुदायसमेत हात्ती मैत्री उपायहरु अवलम्बन गर्दै मानव हात्ती द्वन्द्व न्यूनीकरण गर्नुपर्नेमा सहमत हुन थालेका छन् । 

मेची चरा तथा बन्यजन्तु संरक्षण समाजका अध्यक्ष देबेन्द्र खरेल हात्तीमैत्री कार्यक्रमका लागि सरकारले पर्याप्त बजेट छुट्याउनुपर्ने माग गर्नुहुन्छ । हात्तीको नजिक गएर नजिस्काएसम्म उसले कहिल्यै आक्रमण नगर्ने जनाउँदै उहाँले आहारको खोजीमा बाध्य भएर जंगली जनावरहरु मानववस्तीमा पस्ने गरेको बताउनुभयो ।

नेपालको सबैभन्दा बढी हात्तीपीडित क्षेत्रको रुपमा बाहुनडाँगीको चर्चा हुन थालेको चार दशक भइसक्यो । सडकदेखि सदनसम्म बाहुनडाँगीबासीलाई कसरी हात्तीको आक्रमणबाट जोगाउने भनेर उपाय खोजिन्छ । मानव–हात्ती द्वन्द्वका कारण सबैभन्दा बढी मानवीय क्षति व्यहोरेको बाहुनडाँगीले अब हात्तीलाई माया गर्न थालेको छ । जसका कारण मानव र हात्ती दुबै सहअस्तित्वमा रम्ने वातावरण बनेको छ ।