हामी सुधार्छौं हाम्रो विद्यालय अभियानअन्तर्गत सामुदायिक विद्यालय सुधारको अभियानमा बाहिरफेर निस्कँदादेखि लिएर सरोकारवालामाझ संवाद आदानप्रदान हुँदा विद्यमान शिक्षा र शिक्षण दुबै पक्ष नितान्त भिसामुखी भयो, ज्ञान आर्जनको दृष्टिकोणले स्वयंमा व्यवहारिक भएन, आजको पढालेखा जनशक्तिले आफ्नो परिवार, समाज, राष्ट्र र यसप्रति दायित्व बुझेन, कक्षा १२ पढ्नु भनेको भिसा प्राप्तिको पहिलो खुड्किलो पाउनु हो भनेजस्तो हुन थाल्यो आदि–आदि ।
के गर्ने होला ! भनेर विभिन्न सन्दर्भसहित विषयगत गम्भीरताले एक ठाउँमा उभ्याउछ, घोत्लन बाध्य तुल्याउछ र घच्घच्याउछ । यो आफैंमा दवाव हो । यसको प्रतिफलस्वरुप कतिपय विद्यालयका सिकाइ र सिकाइ व्यवस्थापनमा अलिकति ध्यान दिन सक्दा गर्न सकिने उपायबारे यो सामग्री तयार भएको छ ।
सामान्यतः हामी कतिपयहरू यहाँ त सरकारले केही गरेन, सरकारले नीतिगत व्यवस्था गरेन, कार्यक्रम अघि सारेन, बजेट छुट्याएन आदि–आदि भनेर पन्छने पनि गर्ने गर्दछौँ । यो पनि एउटा महत्त्वपूर्ण पाटो हो । तथापि, हामी आफैंले आफ्नो क्षेत्रमा गर्न सकिने कामको रूपमा बुझ्दा प्रत्येक विद्यालय आफैंमा सरकारको एउटा इकाइ हो । विद्यालय सरकारले केही गर्न सक्छ । सामुदायिक विद्यालय पठनपाठनमा आकर्षित गर्न र यी विद्यालयमा हुने नियमित पठनपाठनलाई अझ प्रभावकारी बनाउन अतिरिक्त सिकाइका केही गतिविधिहरू आयोजना गर्न सकिन्छ । यस्ता गतिविधिलाई समावेश गर्नु धेरै वाञ्छनीय र लाभदायक हुन सक्छ । यस्ता गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूको रचनात्मकता, सीप र व्यवहारिक ज्ञान बढाउन मद्दत पुग्छ ।
१. परियोजना आधारित सिकाइ (Project-based Learning)
• विद्यार्थीहरूलाई समूहमा विभाजन गरेर कुनै विशेष विषयमा प्रोजेक्ट गर्न लगाउने।
• उदाहरण: वातावरण संरक्षण, जलवायु परिवर्तन, स्थानीय इतिहासको अनुसन्धान।
२. कार्यशाला (Workshop)
• विभिन्न सीप सिकाउने कार्यशाला आयोजना गर्ने, जस्तै:
• कम्प्युटर तथा कोडिङ
• चित्रकला
• हस्तकला
• वैज्ञानिक प्रयोगहरू
३. वादविवाद र प्रस्तुति कार्यक्रम (Debate and Presentation)
• विद्यार्थीहरूलाई कुनै विषयमा अनुसन्धान गर्न र आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्न प्रोत्साहित गर्ने।
• यो गतिविधिले नेतृत्व विकासको पक्षमा उनीहरूको बोल्ने क्षमता र आत्मविश्वास वृद्धि गर्छ।
४. व्यवसायिक भ्रमण (Field Visit)
• नजिकका ऐतिहासिक, वैज्ञानिक र प्राकृतिक स्थानहरूको भ्रमण गर्ने।
• जस्तै: संग्रहालय, पुस्तकालय, विज्ञान केन्द्र, उपलब्ध उद्योग आदि क्षेत्र।
५. स्पर्धात्मक कार्यक्रम
• कविता लेखन, लेखन, चित्रकला, निबन्ध लेखन वा खेलकुद प्रतियोगिता आयोजना गर्ने।
• यसले विद्यार्थीहरूको प्रतिस्पर्धात्मक भावना र उत्साह बढाउँछ।
६. सांस्कृतिक कार्यक्रम (Cultural Activities)
• नृत्य, नाटक, गायन जस्ता गतिविधिहरू समावेश गर्ने।
• स्थानीय स्तरमा उपलब्ध विभिन्न समुदायका संस्कृति बुझ्ने अवसर प्रदान गर्ने।
७. स्वयंसेवा र सामुदायिक सेवा (Volunteering and Community Service)
• सफाइ अभियान, वृक्षरोपण, वृद्धाश्रम तथा बालगृहको भ्रमण जस्ता सामाजिक कार्यहरूमा सहभागी गराउने।
८. पठन संस्कार (Reading Culture)
• पुस्तक पढ्ने कार्यक्रम आयोजना गर्ने र पुस्तकालयको उपयोग गर्न सिकाउने।
• जस्तै: पुस्तक समीक्षा कार्यक्रम। यसले पठन संस्कार वृद्धि गर्छ ।
९. प्राविधिक सीप (Technical Skills)
• परम्परागत सीपमा रहेको ज्ञान र विज्ञानको सुन्दर संयोजन पुष्टि गर्ने ।
• जीवन उपयोगी सीप सिकाउने, जस्तै: खाना पकाउने, सिलाइ-कटाइ, घरायसी जीवनमा चाहिने साना मरम्मत कार्य गर्ने गराउने ।
१०. अनलाइन स्रोत र प्रविधिको प्रयोग
• शिक्षाका लागि अनलाइन स्रोत जस्तै युट्युब, कोर्सका पाठ्यक्रम र शैक्षिक एपहरूको प्रयोग गर्ने।
• यसले अनलाइन दुरुपयोग हुँदैन बरु सकारात्मक प्रयोगमा ध्यान जान्छ ।
अमुक कक्षादेखि कक्षासम्म अर्थात् विद्यार्थीको कक्षागत क्षमताको मापनअनुसार माथिल्लो विधि व्यवस्थापन सँगसँगै विद्यालयमा पठनपाठनलाई अझ प्रभावकारी बनाउन र विद्यार्थीहरूलाई व्यवहारिक ज्ञान तथा सीपहरू प्रदान गर्नका लागि अझ केही अतिरिक्त सिकाइ गतिविधिहरू धेरै उपयोगी हुन्छन्। जस्तो कि:
१. प्रयोगात्मक सिकाइ (Practical Learning)
• विद्यार्थीहरूलाई प्रयोगशालामा वैज्ञानिक प्रयोगहरू गराउने।
• कुनै नयाँ वस्तु निर्माण गर्न प्रेरित गर्ने, जस्तै: साना यन्त्रहरू वा मोडेलहरू।
२. रचनात्मक लेखन (Creative Writing)
• निबन्ध, कविता, कथा लेखन, डायरी लेखन प्रतियोगिताहरू आयोजना गर्ने।
• यसले विद्यार्थीहरूको भाषिक क्षमता र रचनात्मकता बढ्छ।
३. खेल गतिविधि (Sports and Physical Activities)
• शारीरिक तन्दुरुस्तीका लागि खेलकुद कार्यक्रम, योगा वा मार्सल आर्ट प्रशिक्षण।
• विद्यार्थीहरूको स्वास्थ्य र टीम वर्क सीप बलियो हुन्छ।
४. कलात्मक गतिविधि (Art and Craft)
• चित्रकला, मूर्तिकला र हस्तकला जस्ता क्रियाकलापमा संलग्न गराउने।
• विद्यार्थीहरूको सौन्दर्यबोध र रचनात्मकता विकास हुन्छ।
५. प्रविधि सिकाइ (Technology Learning)
• कम्प्युटर कोर्स, कोडिङ, तथा वेबसाइट डिजाइनजस्ता कार्यक्रम।
• भविष्यको प्रविधिमुखी संसारका लागि तयार गराउँछ।
६. सांस्कृतिक गतिविधि (Cultural Activities)
• विद्यार्थीहरूले विभिन्न समुदायका नृत्य, गीत, र नाटक प्रस्तुत गर्न सक्ने कार्यक्रम आयोजना गर्ने।
• सांस्कृतिक विविधता र सहिष्णुता बुझ्न मद्दत गर्दछ।
७. सामुदायिक सेवा (Community Service)
• सफाइ अभियान, वृक्षारोपण, सामाजिक सचेतना आदि कार्यक्रममा सहभागी गराउने।
• जिम्मेवारी र समाजप्रतिको उत्तरदायित्वको भावना विकास गर्छ।
८. पाठबाहिरको अध्ययन (Outdoor Learning)
• शैक्षिक भ्रमण (Field Trips), संग्रहालय, बोटानिकल गार्डेन, प्राकृतिक क्षेत्रहरूको भ्रमण आदि गर्ने गराउने ।
• व्यवहारिक ज्ञान र अनुभव विकासको आदानप्रदान गर्ने गराउने ।
९. भाषा र संगीत (Language and Music)
• अध्यात्म अध्ययन, अनुसरण, नयाँ भाषा सिक्ने कक्षा वा संगीत तथा वाद्ययन्त्र बजाउने तालिम।
• सिर्जनशीलता र ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत पुग्छ ।
१०. समूह क्रियाकलाप (Group Activities)
• वादविवाद, हाजिरीजवाफ, समस्या समाधानजस्ता समूह आधारित क्रियाकलाप गर्ने गराउने ।
• यसले परस्पर टीमवर्क, विचार आदानप्रदान र विश्लेषणात्मक क्षमतामा वृद्धि हुन्छ।
११. पुस्तक पाठन र समीक्षा (Book Reading and Review)
• विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न पुस्तक पढ्न प्रेरित गर्ने र समीक्षा गर्न लगाउने।
• यो गतिविधिले पठन संस्कार र गहिरो सोचको विकास गर्छ।
१२. जीवन उपयोगी सीप (Life Skills Training)
• समय व्यवस्थापन, वित्तीय शिक्षा, आत्मरक्षा, प्राथमिक उपचार आदि सिकाउने।
• व्यवहारिक जीवनका लागि आवश्यक ज्ञान प्रदान गर्दछ।
यी र यस्ता थुप्रै गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूको शारीरिक, मानसिक र सामाजिक विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ। शिक्षकहरूले विद्यार्थीको विषयगत रुचि, सामर्थ्य र आवश्यकता अनुसार गतिविधिहरू समायोजन गर्न सक्नुहुन्छ। यो सँगसँगै यस्ता गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूको रुचि, सोच र ज्ञानलाई अझ फराकिलो बनाउन मद्दत गर्दछ। शिक्षक र अभिभावकहरूको सहयोगमा यी प्रयासहरू सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ। सम्पन्न भएसँगै यसले गर्विलो परिणाम दिन्छ, नतिजा अवश्य निकाल्ने छ ।
